Compendium van de sociale leer van de Kerk
Internationale samenwerking en het bevorderen van wereldwijde vrede en rechtvaardigheid zijn momenteel geen thema’s die algemene instemming krijgen. In tijden van schaarste aan hulpbronnen en opkomende mogendheden die hun plaats in het wereldtoneel opeisen, bezinnen landen zich eerder op hun eigenheid en zoeken ze mogelijkheden om hun bezit te verdedigen, dan dat er gezocht wordt naar samenwerking en het delen van hulpbronnen. De katholieke kerk als mondiale organisatie en geïnspireerd door het Evangelie heeft op deze thema’s een eigen inbreng ontwikkeld.
Bijbelse en theologische visie
De katholieke visie op internationale samenwerking begint met het Bijbelse beeld van de eenheid van de mensenfamilie. Alle mensen hebben dezelfde afstamming en delen dezelfde natuur; daarom is volgens de katholieke visie de neiging tot samenwerken en het streven naar het algemeen welzijn van de hele mensenfamilie ingebakken in de harten van de mensen. God is Heer over de hele wereld en de hele mensheid. Zo is ook de verlossing voor allen en niet gereserveerd voor een selecte groep. Tenslotte staat de mens in de katholieke visie in relatie tot elkaar (solidariteit). Dit zouden vooral voor de gelovigen de uitgangspunten moeten zijn, want voor degenen die in Christus geloven zijn de verschillen tussen mensen verdwenen. De kerk tenslotte is vervuld van het plan de ‘ganse realiteit van de gefragmenteerde en verspreide schepping opnieuw te verenigen’. Deze eenheid groeit door vrijheid en niet door macht. De liefde tot de ware gemeenschap van de mensen is een uitdrukking van de samenleving te groeien naar haar roeping, het beeld van de trinitaire God te worden.
Regels internationale samenwerking
Op basis van deze uitgangspunten formuleert de katholieke sociale leer een aantal fundamentele regels voor de internationale gemeenschap. De belangrijkste zijn dat de menselijke persoon en zijn waardigheid in het centrum moeten staan, dat de natuurlijke neiging tot samenwerking moet worden gerespecteerd en bevorderd, en dat de ordening van de internationale gemeenschap gericht moet zijn op het universele algemeen welzijn. Een belangrijke rol binnen de internationale gemeenschap komt volgens de katholieke kerk toe aan het internationaal recht: dat is de garantie van de internationale ordening die samenwerking van soevereine staten reguleert. Op deze manier kan ook de culturele diversiteit van de verschillende naties tot zijn recht komen. Landen zouden moeten afzien van geweld en in plaats daarvan gaan naar onderhandelingen en vertrouwen op het recht. Om dat te bereiken streeft de katholieke kerk naar een effectieve juridische instantie op mondiaal niveau.
Vanuit hetzelfde perspectief ondersteunt de kerk intergouvernementele organisaties, zeker als die gericht zijn op het internationale algemeen welzijn, voortkomen uit vrije onderlinge afstemming, en uitgaan van het principe van subsidiariteit. Zeker in het kader van mondialisering - wat betekent dat de relaties tussen landen steeds intensiever worden - is samenwerking in organisaties om bepaalde problemen op te lossen die meerdere landen aangaan, een vereiste en een morele noodzaak. Daar waar in eigen land niet-gouvernementele organisaties zich inzetten voor het bevorderen van positieve internationale relaties zouden die door hun eigen regering erkend en gesteund moeten worden.
Vaticaan als staat
Binnen het geheel van de internationale statengemeenschap heeft de katholieke kerk een bijzondere positie. Vaticaanstad is een soevereine, door een groot deel van de internationale gemeenschap erkende, staat. Het bestuur wordt gevormd door de Heilige Stoel, dit is de Paus en zijn curie. Omdat het een eigen staat is kan het ook deelnemen aan het internationale verkeer tussen staten; Vaticaanstad is een land met waarnemersstatus bij de Verenigde Naties en neemt deel aan een aantal internationale organisaties zoals de UNESCO, Organisatie voor Vrede en Samenwerking in Europa OVSE en de Wereldgezondheidsorganisatie WHO. Voor de kerk (dus theologisch bezien) is deze status een belangrijke manier voor de kerk om haar roeping in de wereld te verwezenlijken. In de visie van de kerk (zie lemma 'Overheid') moeten kerk en staat geordend samenwerken om het heil van de wereld te realiseren. Daarvoor is het nodig dat de kerk (ook) wereldse gestalte heeft zodat ze deze roeping in de menselijke instituties kan vormgeven en uitdragen.
Ontwikkelingssamenwerking
Binnen de internationale samenwerking neemt ontwikkelingssamenwerking een bijzondere plaats in. Voor de katholieke kerk is ontwikkelingssamenwerking de uitdrukking dat staten elkaar aanvullen in hun mogelijkheden en hulpmiddelen. Ook is ontwikkelingssamenwerking voor de kerk een teken dat het welzijn van het ene land en gebied alleen bereikt kan worden door het welzijn van de ander in de gaten te houden. Onderontwikkeling is voor de kerk geen natuurlijk gevolg of een gevolg van onpersoonlijke structuren: het is het resultaat van menselijke keuzes en de daaruit ontstane menselijke mechanismen (die veranderd kunnen worden). Ontwikkeling van een land is enerzijds een recht dat gehonoreerd dient te worden en anderzijds is het een plicht van rijke landen en van lokale politici om ontwikkeling van een land, haar natuur en de bevolking te bevorderen. Met name de bestrijding van armoede wereldwijd, waaruit vele kwaden voortvloeien, is een prioriteit van de kerk. Om armoede effectief op te lossen is het van belang mondiaal iets te doen aan de schuldenlast waaronder sommige landen zuchten en die hun ontwikkeling afremt.
Oorlog en vrede
Binnen de sociale leer van de katholieke kerk heeft het bevorderen van vrede een bijzondere plek. Vrede is volgens de kerk een kenmerk van God en de staat van de oorspronkelijke schepping. Vrede wordt aldus ook gedefinieerd, als de toestand van harmonieuze relaties tussen God en mensen en tussen mensen onderling. Vrede is de volheid van het leven, binnen het raamwerk van het heilsplan van God met de mensen. Jezus is voor christenen de vervulling van de in de Schriften beloofde messiaanse vrede. Waar mensen verzoend kunnen worden met God en elkaar en elkaar kunnen vergeven zoals God doet, daar ontstaat het vrederijk. Vrede is niet de afwezigheid van oorlog maar is het resultaat van een ordening gebaseerd op rechtvaardigheid en liefde. Het is dan ook zaak daaraan in onze wereld te werken, in het bewustzijn dat de uiteindelijke vrede aan het einde der tijden zal komen.
Rechtvaardige oorlog?
Oorlog en geweld worden door de katholieke kerk veroordeeld. Ook het vanouds invloedrijke begrip van de rechtvaardige oorlog wordt nu afgewezen, want in het atoomtijdperk is er geen rechtvaardige oorlog meer. Geweld leidt alleen maar tot meer geweld. De staten en conflictpartijen worden opgeroepen te zoeken naar alternatieve oplossingen om conflicten te slechten en te werken aan het opheffen van de oorzaken van conflicten, namelijk het verschil in ontwikkeling. Met name het internationaal recht wordt hiervoor door de kerk bepleit. Als je wordt aangevallen mag je je wel naar proportie verdedigen, en het recht moet daarbij gerespecteerd worden. Een preventieve oorlog mag alleen gevoerd worden als er afspraken over gemaakt worden op internationaal niveau (bijvoorbeeld door de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties). Ook militaire vredesmissies worden door de kerk ondersteund. Als er conflicten uitbreken dienen de burgerbevolking en vluchtelingen te worden gespaard. Het uitroeien van hele volkeren is een misdaad waartegen moet worden ingegrepen.
Als landen zich niet aan deze afspraken mogen er van de kerk sancties worden ingesteld. Die moeten wel worden afgesproken door meerdere partijen en het doel hebben de communicatie en de diplomatie weer op gang te brengen. Ook mogen sancties niet gebruikt worden om landen te straffen en mogen ze de bevolking zo weinig mogelijk raken. Ontwapening moet wereldwijd worden gestimuleerd (ook omdat overdreven bewapening de ontwikkeling van landen remt). Massavernietigingswapens moeten worden uitgebannen omdat ze te willekeurig doden en veel burgerslachtoffers maken, hetzelfde geldt voor wapens die tot doel hebben niet te doden maar langdurig en willekeurig mensen te schaden ( zoals landmijnen). Ongecontroleerde verspreiding van wapens moet worden tegengegaan omdat ze te snel in verkeerde handen vallen; het inzetten van kindsoldaten wordt verworpen. Terrorisme wordt ten scherpste veroordeeld: het trekt zich niets aan van regels en veracht de menselijke waarde. Wel moet terrorisme bestreden worden met middelen van de rechtsstaat en die bestrijding mag niet leiden tot de veroordeling van hele groepen. Ook moeten de oorzaken van terroristische acties worden aangepakt (armoede, onrecht). Je kunt jezelf niet in naam van God tot terrorist uitroepen.
Vrede als missie
De kerk bevordert de vrede als onderdeel van haar missie. De kerk ziet daar voor zichzelf ook een rol in weggelegd. De kerk is immers theologisch gezien sacrament (teken en instrument) van de vrede. Het bevorderen van vrede is voor de kerk en voor de in haar verzamelde gelovigen een uitdrukking van het geloof in God en van de eenheid van de mensheid. Echte vrede is echter alleen mogelijk door vergiffenis en verzoening. Rechtvaardigheid en waarheid zijn daarvoor de voorwaarden. De kerk pleit ervoor dat er gebouwd wordt aan een (internationale) samenleving die gebaseerd is op samenwerking in plaats van macht. De ontmoeting tussen mensen is daarvoor van belang, een authentieke ontmoeting zoals dat in het gebed naar voren komt.
Bron: Tilburg School of Catholic Theology
