Het jansenisme is een stroming in het katholicisme die met name in het midden van de zeventiende eeuw een belangrijke rol speelde in theologische en politieke debatten in Frankrijk. De naam van de stroming is geïnspireerd door de titel van het postuum gepubliceerde boek Augustinus (1640; wegens gebrek aan pauselijke toestemming veroordeeld door de paus in 1642 en 1653) van de Leuvense theoloog van Nederlandse komaf, Cornelius Jansen, de bisschop van Ieper (1585-1638). Volgens de Amerikaanse historicus Alexander Sedgwick [1] is het echter accurater om de vorming van het jansenisme toe te schrijven aan Jansens naaste vriend Jean du Vergier de Hauranne (1581-1643), de abt van St. Cyran (en daarom meestal St. Cyran genoemd) en Angélique Arnauld (1591-1661), de abdis van Port-Royal, een cisterciënzer klooster waar het jansenisme zich concentreerde. Port-Royal groeide bovendien uit tot de plaats waar de zogenaamde solitaires zich ophielden, kluizenaars die zich bezighielden met bidden en studeren. Het jansenisme draait om de verhouding tussen genade (verlossing van de zonde) en de vrije wil. “Toute la liberté humaine ne peut être qu'une liberté de réception, d'accord, de prière, pour que le salut vienne de Dieu.” [de menselijke vrijheid kan slechts een vrijheid om te ontvangen, om in te stemmen om te bidden voor het heil dat van God komt, zijn], stelt de Franse filosoof Vincent Carraud [2]. Een tweede belangrijk punt van het jansenisme, dat met name door Antoine Arnauld is benadrukt in zijn boek La fréquente communion, is dat er om vrij van zonde te worden werkelijk berouw uit liefde voor God (contritie) moet zijn, in tegenstelling tot berouw uit angst voor de hel of uit andere motieven (attritie).
Een derde punt, dat met name tegen het pelagianisme ingaat is dat van de werkzame genade: als de mens van de zonde wordt verlost, dan wordt hij van de zonde verlost door God of hij nu wil of niet. (Het pelagianisme is de ketterse stroming in het oude christendom die preekte dat de mens zonder zonde geboren wordt en op eigen kracht de genade Gods weer deelachtig kan worden. Pelagius werd daarom het doelwit van de polemieken van St. Augustinus.)
Het jansenisme kan beschouwd worden als een beweging binnen de contra-reformatie: het draait om een positiebepaling ten opzichte van kwesties die het katholicisme afscheidden van het calvinisme. Volgens de Engelse letterkundige Nigel Abercrombie [3] is het jansenisme een augustianisme revisited dat zichzelf als een terugkeer naar de vroege kerk zag, tegen wat St.Cyran en zijn belangrijkste leerling Antoine Arnauld (1612-1694) – de jongere broer van de abdis van Port-Royal – zagen als de morele laksheid in de hand werkende opvattingen van de jezuiëten én het semi-pelagianisme van St Cyrans en Jansen’s eigen hoogleraar Michel de Bay (Baius). Het jansenisme met zijn hoge morele eisen was echter een doorn in het oog van de kerkelijke en wereldlijke autoriteiten. Van 1640 af waren Port-Royal en de jansenisten onafgebroken verwikkeld in polemieken en kerkjuridische procedures. Eén en ander begon met de veroordeling in 1653 van een vijftal stellingen die werden toegeschreven aan Jansen. Arnauld, schriftelijk bijgestaan door Blaise Pascal in zijn Lettres provinciales, sprong voor Jansen in de bres. Het mocht Augustinus niet baten en Arnauld evenmin: hij moest uiteindelijk vluchten naar de Nederlanden. In 1713 werd het Jansenisme uiteindelijk tot ketterij uitgeroepen door paus Clement XI (1649-1721), maar het leefde nog enige tijd voort in Italië en in Nederland waar het een belangrijk punt vormde bij de oprichting van de Oud-Katholieke kerk of Ultrajectijnse kerk [4].
Gebruikte literatuur
[1] Alexander Sedgwick, Jansenism in Seventeenth-Century France, Charlottesville, 1977.
[2] Vincent Carraud, “Le Jansénisme” website van La Societé des Amis de Port-Royal, 2007 http://www.amisdeportroyal.org/articles.php?lng=fr&pg=282
[3] Nigel Abercrombie, The Origins of Jansenism, Oxford, 1936 Ook online beschikbaar via romancatholicism.org http://www.romancatholicism.org/jansenism/augustinus-abercrombie.pdf
[4] “Jansenism” Wikipedia-artikel http://en.wikipedia.org/wiki/Jansenism
