John Milbank (*1952) is een Engelse, anglicaanse theoloog, die vooral internationale bekendheid verwierf als een van de founding fathers van de zogenaamde ‘Radical Orthodoxy’-beweging. Op dit moment is hij hoogleraar aan de Universiteit van Nottingham. Samen met andere theologen heeft Milbank scherpe en fundamentele kritiek op de moderne samenleving. Milbank is getrouwd met een theologe, Alison Milbank, en samen hebben ze twee kinderen.

Feitelijk is Milbank te classificeren als een politiek theoloog. Hij is echter niet te vergelijken met bekende voorgangers in deze discipline als Dorothee Sölle of Johann Baptist Metz. Zijn manier van theologiebeoefening is er een die nadenkt over de relatie tussen de menselijke maatschappij en God. Milbanks manier van werken is dan ook interdisciplinair en minder theologisch dan misschien verwacht. Ook is de Bijbel geen vanzelfsprekende bron van waaruit Milbank theologiseert. Zijn theologisch denken is uiterst complex, veronderstelt veel voorkennis en is bij tijd en wijlen tamelijk ontoegankelijk.

The Secular, ‘het seculiere’ is volgens de theoloog een moderne constructie en geen historisch ‘feit’. ‘Once there was no secular’ is dan ook een beroemd citaat van Milbank. Hij wil daarmee zeggen dat de moderne nadruk op empirische wetenschappen en de ondergeschoven plaats van religie in het publieke domein geen naakte gebeurtenissen zijn, maar het product van een bepaalde mindset van de intellectuele, seculiere elite. Milbank en zijn mede-‘radicalen’ verzetten zich tegen de moderne idee van ‘het einde van de geschiedenis’. Volgens dit denken zou de geschiedenis van de mensheid aan een soort ‘eindpunt’ zijn gekomen waarin de grote verhalen van christendom, communisme en humanisme hun aantrekkingskracht zouden hebben verloren. 

Milbanks theologie is verwant met de moderne interpretatie van het werk van de middeleeuwse theoloog Thomas van Aquino. Bij Thomas is er namelijk geen strikte scheiding tussen God en mens, tussen hemel en aarde, tussen genade en werken, tussen rede en openbaring. Dat is ook Milbanks richting. Zijn aanklacht tegen het secularisme is een verzet tegen de gedachte dat de wereld in zichzelf is opgesloten, tegen de idee dat de sociale wetenschappers de wereld naar waarheid kunnen interpreteren zonder God.

De Radical Orthodoxy neemt het postmoderne nihilisme als ondergrond voor ernstige kritiek op onze moderne samenleving. De beweging die letterlijk aan Milbanks keukentafel is ontstaan, samen met onder anderen Catherine Pickstock, is in zijn naam een kritiek op de beweging van de Radical Theology (van onder anderen John Shelby Spong), die centrale christelijke noties als Triniteit en incarnatie ‘tussen haakjes’ wilde zetten (feitelijk relativeren) om zich beter aan de moderniteit te kunnen aanpassen. Voor de zielsverwanten in deze beweging betekent ‘radical’ vooral een herbronning in het denken van vóór de moderniteit, zoals van het neo-platonisme, Augustinus en Thomas van Aquino.

De inhoud van de groep van de Radical Orthodoxy is samen te vatten in vier stellingen. De seculiere moderne samenleving is, in Milbanks woorden, een ‘schepping van een perverse theologie’. Boosdoener is in Milbanks ogen de theoloog Johannes Duns Scotus, die als eerste begonnen zou zijn om de inhoud van het christelijk geloof aan te passen aan de wensen van ‘de moderniteit’. Of dit een terecht verwijt is, valt overigens nog te betwijfelen. De ‘perverse theologie’ van de moderniteit houdt dus in een constant aanpassen van geloof en theologie aan de wensen van de moderne maatschappij, waardoor het zoeken naar ‘de Waarheid’ eigenlijk wordt losgelaten.

De tweede stelling van de Radical Orthodoxy is dat de moderne tegenstelling tussen rede en openbaring eigenlijk een valse tegenstelling is. Hierbij sluiten Milbank cum suis zich aan bij eerder verzet tegen de scheiding tussen geloof en rede van onder anderen de pausen Johannes Paulus II en Benedictus XVI. Milbank staat in een langere theologische traditie die argumenteert dat het geloof ‘redelijk’ is, dat wil zeggen, niet direct tegen het menselijk verstand ingaat.

De derde stelling van de ‘radicalen’ luidt dat elk denken dat God tussen haakjes zet, uiteindelijk nihilistisch wordt. Elke denker (of maatschappij) die meent een menselijk bestaan te kunnen denken (en leven) zonder daarin God te betrekken, loopt uiteindelijk vast in chaos en anarchie. Een God-loze samenleving is volgens Milbank eigenlijk niet mogelijk, en als ze al bestaat, is het een verschrikkelijke wereld om in te wonen. Milbank verwerpt elke a-theïstische maatschappelijke utopie, die wel móet mislukken.

De laatste stelling luidt dat de in onze postmoderne tijd zo belangrijke ‘domeinen’ als lichamelijkheid, seksualiteit en kunst alleen kunnen blijven bestaan als hun ‘transcendente realiteit’ onderkend wordt. Dat betekent omgekeerd dat elk menselijk nadenken over seks, lichaam en kunst ten dode is opgeschreven als ze louter immanent worden bekeken. De menselijke seksualiteit, de artistieke creatie, enzovoorts kunnen pas tot bloei komen als ze niet alleen boven zichzelf uit verwijzen, maar tevens als zodanig door de maatschappij worden begrepen en gewaardeerd. 

Radical Orthodoxy wijst de liturgie, de eredienst, aan als het hoogste handelen van de mens in de kosmos. Want door dit liturgisch handelen, de menselijke lofprijzing van de almachtige God, vindt alles zijn voltooiing in God. Door de liturgie komt de mens volledig tot leven. Een leven dat zich centreert rond de Eucharistie is de meest redelijke en vervulde wijze van leven. 

Uiteindelijk, aldus Milbank, is elke scheiding tussen God en de wereld ‘gewelddadig’. Hij gebruikt hier het begrip ‘ontologie van geweld’ voor. In zijn ogen is elke poging om de mens los van God te denken, zoals het secularisme doet, eigenlijk een geweldsdaad. Deze daad is niet zozeer op God zelf gericht, maar vooral op de mens, die beroofd wordt van zijn bron en doel van zijn menselijk bestaan. 

Milbank wordt wel beschuldigd van nostalgie. Hij zou terug verlangen naar de Middeleeuwen met hun gildes, Roomse keizers, bezitsregulering door algemeen belang, en een theologie die nog de koningin van alle wetenschappen was. Hoewel deze kritiek Milbank ook onrecht doet, kan een kritisch lezer van zijn werken zich soms niet aan de indruk ontrekken dat de theoloog vooral erg verdrietig is om alles wat de mens verloren heeft in Verlichting en humanisme. De vraag is of de mens (en ook de theologie) niet ook veel gewonnen heeft met deze historische ontwikkelingen. 

 

Volgens Milbank is de theologie nog steeds de ‘koningin der wetenschappen’. Om de wereld correct te kunnen interpreteren, is de theologie nodig. Wereldlijke wetenschappen worden door hem blijvend gekritiseerd omdat zij ten diepste atheïstisch en nihilistisch zijn (gebaseerd op ontologisch geweld). De belangrijkste vorm van ontologisch geweld is het scheiden van geloof en rede en natuur en genade, aldus John Milbank.