Het kerkgebouw in de RK Kerk is nagenoeg altijd eigendom van de parochie en in veel opzichten een belangrijk en aansprekend onderdeel van het vermogen van de parochie. Het heeft niet alleen een functionele waarde, maar ook en met name een belangrijke symbolische waarde, als huis van God. De parochie is primair verantwoordelijk voor het in stand houden van het kerkgebouw. Veranderingen aan het kerkgebouw kunnen pas gerealiseerd worden nadat de bisschop goedkeuring heeft gehecht aan de plannen. Plannen moeten niet alleen bouwkundig in orde zijn, maar ook verantwoord, gelet op de situatie van de kerk in haar geheel. De parochie moet de uitvoering kunnen betalen, maar ook de exploitatie daarna. Normaal onderhoud tot een bepaalde bedrag kan men soms zonder goedkeuring van de bisschop laten doen. De voorwaarden hiervoor verschillen per bisdom. Bij verkoop van het kerkgebouw wordt dit vermogensbestanddeel omgezet in liquide middelen, die tot het vermogen van de parochie blijven horen.
Het kerkgebouw is de plaats waar de geloofsgemeenschap samenkomt. Een kerkgebouw is niet een gewone verzameling van stenen, hout, glas en staal, het is het zichtbare tekens van Gods aanwezigheid in onze samenleving. Een geloofsgemeenschap vind hier haar onderdak, parochianen vieren er de hoogtepunten in hun leven, en staan stil bij de dieptepunten. Dat kerkgebouwen ook hun betekenis hebben over de grenzen van de geloofsgemeenschap, wordt scherp duidelijk als ze dreigen te verdwijnen. Op die momenten blijkt het kerkgebouw opeens ook emotionele of visuele ‘eigenaren’ te hebben: buurtbewoners en actiegroepen die nooit in de kerk komen, maar die vanwege andere redenen opkomen voor het behoud van het gebouw. Kerkgebouwen worden in tijd van nood ook gewaardeerd als plaats van samenkomst voor een bredere groep dan alleen parochianen, als de maatschappij geschokt is en mensen met elkaar samen willen zijn. Dit neemt niet weg dat de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) en de RKK momenteel allebei in een te ruime jas zitten, waardoor zij op afzienbare termijn honderden kerkgebouwen af zullen stoten.
Monumentenstatus
Kerkgebouwen kunnen onderverdeeld worden naar bouwperiode, cultuurhistorische waarde, architectuur etc. Voor het bestuur van de parochie is een belangrijk onderscheid of een kerkgebouw wel of niet wordt beschermd op grond van de Monumentenwet. Naast Rijksmonumentale kerkgebouwen zijn er gemeentelijke en provinciale monumenten. Een enkel kerkgebouw in Nederland staat bovendien op de UNESCO-lijst. Bescherming door een monumentenstatus betekent dat er zoveel maatschappelijk belang aan het gebouw wordt toegekend, dat het bescherming verdient, voorbij de strikt kerkelijke rol. De cultuurhistorische of architectonische waarde van een gebouw staan dan voorop. Recent worden kerkgebouwen ook als gemeentelijke monument aangemerkt, niet zozeer vanwege hun bijzondere architectuur of waarde, maar omdat de vrees bestaat dat de eigenaar het gebouw zal willen afstoten. De monumentenstatus brengt een aantal beperkingen met zich mee waar het veranderingen, restauraties of sloop betreft. Het vanuit de overheid beschikbare budget voor de instandhouding van kerkgebouwen is zeer beperkt, zodat de monumentale status in de meeste gevallen, althans in financiële zin, vooral een extra last voor de parochie betekent.
Een parochie is een geloofsgemeenschap die samenkomt in een gebouw. Alhoewel de parochie soms lijkt te bestaan om het kerkgebouw in stand te houden, is dit wezenlijk niet zo. Door samenwerken en door samenvoeging ontstaan meer mogelijkheden voor de in stand houding van kerkgebouwen. Gebouwenbeleid is immers pas reëel mogelijk als een parochie over méér dan een (kerk)gebouw beschikt. In de ene grote parochie kan blijken dat een bepaald gebouw uitstekend geschikt is te maken voor bepaalde vieringen, als trouwlocatie, voor uitvaarten of voor jongerenvieringen, terwijl het in een ander scenario niet meer te onderhouden is. Veel moderne kerkgebouwen lenen zich voor een gedifferentieerd gebruik, voor specifieke activiteiten of doelgroepen in de parochie of in de samenleving. Daar kan pas creatief over nagedacht worden als er van enige omvang of schaal sprake is. Langs deze weg kan de kerk letterlijk en figuurlijk meer open staan voor de noden van de parochie en van de samenleving waar zij deel van uitmaakt. Gebouwenbeleid vloeit voort uit pastoraal beleid. Een pastoraal beleid dat rekening houdt met alle aandachtsgebieden van de parochie en niet alle kerkgebouwen exclusief als liturgische ruimte ziet maakt meer mogelijk met dezelfde gebouwen. Zorgvuldig gebouwenbeheer vraagt dan ook om goed (financieel) beleid en goed onderbouwde meerjaren onderhoudsplannen.
