Het Concilie van Trente (1545-1563) was bijeengeroepen om een einde te maken aan wantoestanden binnen de rooms-katholieke Kerk die hadden geleid tot het optreden van Luther en Calvijn. De leer van de kerk werd door het Concilie opnieuw en strikter geformuleerd zodat het onderscheid met het protestantisme scherper werd. Ook nam het Concilie besluiten die eeuwenlang bepalend zouden zijn voor onder meer de manier waarop de liturgie werd gevierd (de Tridentijnse ritus), voor de opleiding van priesters (in seminaries) en het geloofsonderricht aan de gelovigen.

Luther had verkondigd dat de mens alleen voor God gerechtvaardigd kon worden door de goddelijke genade. Zelf kon de mens daar niets aan doen, aldus Luther. Het Concilie van Trente stelde echter vast dat die door die genade de mens in staat is om het goede te verrichten. Hij is dus niet uitsluitend afhankelijk van God, maar kan zelf door zijn goede daden gerechtvaardigd worden. Dit was een wezenlijk verschil met de leer van de lutherse kerk.

Terwijl Luther alleen de doop en het avondmaal als sacramenten erkende, hield het Concilie van Trente vast aan de zeven sacramenten. Maar het Concilie zette zich niet uitsluitend af tegen Luther en andere reformatoren. Het verbeterde de zielzorg door bisschoppen en pastoors te verplichten om zich in hun bisdom of parochie te vestigen. Tot dan toe was het gebruikelijk dat geestelijken een groot aantal functies combineerden waardoor ze feitelijk niets deden aan de zorg voor de gelovigen in hun bisdom of parochie en er vaak niet eens woonden.

Het duurde tientallen jaren voordat deze ingrijpende hervormingen ook daadwerkelijk in de praktijk waren gebracht. Maar uiteindelijk zorgden ze ervoor dat de katholieke hervorming of contra-reformatie een succes werd. De Kerk was beter georganiseerd, de geestelijkheid beter opgeleid en gericht op de zielzorg en niet meer op het verwerven van aanzien en rijkdom. Het Concilie bepaalde dan ook het beeld van de Kerk tot aan het Tweede Vaticaans Concilie.